„Sâmo oko, čist vid, umara se od čvrstog. Želi da sanja izobličenje.“
„Voda i snovi“, Gaston Bašlar
Dane Komljen jedan je od najintrigantnijih sineasta sa naših prostora čiji su distinktivan rukopis do sada pozdravili brojni značajni evropski filmski festivali, poput onih u Kanu, Lokarnu, Roterdamu i Sarajevu. Njegov opus, sačinjen od sedam kratkometražnih i jednog dugometražnog naslova, predstavlja hrabru nadžanrovsku refleksiju o identitetu i sećanju, ličnoj i kolektivnoj istoriji, seksualnosti i pripadanju, autorstvu i filmskom mediju.
Kao konceptualna okosnica ovog formalno i tematski složenog korpusa nameće se prostor (društveni, politički, filmski, apstraktni, itd). Nakon što je prva dva kratkometražna filma ukotvio u urbano okruženje, Komljen postepeno izmešta svoje oglede u otvorene prostore, istražujući, u narednim filmovima[1], između ostalog, stvarne i simboličke međuodnose „vegetacije i betona“, politike i arhitekture, ljudi i prostora. U takvoj konfiguraciji prirodni elementi – šume, meteorološke prilike, voda – zauzimaju centralno mesto.
U ogledu o materijalnoj imaginaciji „Voda i snovi“ Gaston Bašlar daje pregled poetske pojavnosti vode, tvrdeći već od uvodnih stranica da je voda „ženskiji i uniformniji element od vatre[2], postojaniji element koji odgovara skrivenijim, jednostavnijim, više pojednostavljujućim ljudskim silama“[3]. Francuski filozof insistira da je za pesnike i sanjare voda često tek „ukras njihovih krajolika“ i da nije istinska supstanca njihovih sanjarenja, kao i da je materijalna imaginacija vode uvek u opasnosti od rasipanja pred potentnijim slikama. Kod Daneta Komljena voda jeste sveprisutna i daleko je od pukog ornamenta. Često kruta i „ravnodušna“ filmska montaža podseća upravo na efemerni i krhki karakter akvatičkog sanjarenja koga prete da zamene druge učestale pojave – vatra i zemlja.
„Život mora da pluta kao san“, zapisuje Žil Mišle u „Moru“[4], a Komljenu zasigurno nisu strane psihoanalitičke spone između vode i nesvesnog, vode i majčinskog, te pročišćujuća svojstva ovog elementa. Dok neke od njegovih scena plutaju nalik snovima i pozivaju se na njih, druge tonalitetom, valerima i sledom slika prizivaju oniričko iskustvo (mesečina u vodi u „Tjelesnoj funkciji“). Korelacija voda i san/sanjarenje možda je najočiglednije izvedena u kadru dvojice dečaka na pontonu u Braziliji u „Sve, još uvijek, u orbiti“, praćenim glasom naratora za koga je potopljeni grad bio „kao deo sna“. U ovom kratkometražnom ostvarenju, Komljen povezuje legendu o utopijskom gradu prorečenom kroz san italijanskog sveca Dona Boska (Svetog Džona) kao objašnjenja nastanka moderne Brazilije sa gradićem, koji su za sebe i porodice izgradili lokalni radnici. San i voda, u tom smislu, deluju simbiotički, brišući radničko naselje i postavljajući temelj za brazilsku prestonicu kakvom je danas poznajemo. U „Višku vjetra“, dalje, pripovedačevo obraćanje bratu počinje prizorima mora i rečima „Brate moj, sanjao sam nas.“.
Ako neretka začudnost Komljenovih slika odgovara paradigmi o vodi i nesvesnom, reditelj pravi suštinski zaokret od korelacije voda-majčinsko, od, kod Bašlara istaknutog, pojma „majka-krajolik“ Marije Leticije Bonaparte, majke Napoleona I, koja prirodu tumači kao za odraslog čoveka „neizmerno uveličanu, večnu majku projektovanu u beskraj“, tvrdeći da je more „za sve muškarce jedan od najvećih, najpostojanijih majčinskih simbola“[5]. U Komljenovim promišljanjima voda igra sasvim suprotnu ulogu: u svih sedam analiziranih filmova u dodir sa vodom (tuš kabina, kada, lavor, bazen, jezero, reka, potok, more, itd) stupaju gotovo isključivo muškarci. Ovakav izbor ne iznenađuje budući da su u osnovi Komljenovog opusa upravo odnosi između muškaraca, dijalektika normativne muškosti i homoseksualnosti. Stoga voda ovde nije hraniteljski, maternji element, već mesto muških susreta, figura koja ujedinjuje Komljenove muške subjekte. Tako su, recimo, za obraćanje bratu u „Višku vjetra“ odabrani arhivski snimci dečaka na obali, ronilaca i ribara. U „Svim severnim gradovima“ primeri su brojniji: dva muškarca ogrnuta ćebadi, leđima okrenuta kameri, stoje naspram mirne tmurne vode. Jedna od osnovnih tačaka filma – upečatljivi monolog „Postoje dva oca, od kojih je jedan samo slika“ – delimično je dat preko slike tla natopljenog kišom. Jedini prizor vode kao majčinskog okrilja je podvodna sekvenca sa tri naga muška tela u „Svim severnim gradovima“. U njoj se uvrežena ženska hraniteljska vrednost vode čeono susreće sa naznakama edipovskog kompleksa i queer dinamikom, koja vlada među muškarcima u napuštenoj zoni nekadašnjeg hotela Grand Lido.
Pojava žena je retkost u Komljenovoj dosadašnjoj filmografiji, pa se upadljivije direktne veze između žena i vode javljaju tek kroz jednu fotografiju žena na brodiću u „Sve, još uvijek, u orbiti“, u ovom kontekstu tek ilustrativno navedenu. U „Fantastičnim rečenicama“ voda je i dalje snažnije povezana sa muškarcima (muškarac na dušeku, drugi na pecanju), ali je u jednoj sceni prikazana majka koja uči ćerku da pliva u reci.
Kod Komljena voda ima i purifikatorsku vrednost, ona služi pročišćenju. Česte su scene u kojima se muškarci tuširaju (na primer, završetak „Našeg tela“). U „Svim severnim gradovima“ jedan od muškaraca pere veš u lavoru penušave vode. Na ritualnom planu pročišćenja vodom, subverzivnost Komljenovog postupka ogleda se u izvrtanju pilatovske simbolike: njegovi muški subjekti takođe osećaju potrebu da se pročiste, ali posle odnosa sa drugim muškarcem. Tako se u „Tjelesnoj funkciji“ mladić ispira na lavabou nakon seksualnog odnosa sa drugim mladićem (tokom kog nosi majicu preko lica). Iako „Višak vjetra“ i „Svi severni gradovi“, za razliku od „Tjelesne funkcije“, ne obrađuju eksplicitno homoseksualni odnos, njihov queer tonalitet ostavlja prostora za slično tumačenje, pre svega krupni planovi tuširanja i scene plivanja u bazenu u prvom (hemijski „čista“, filtrirana voda, „neuprljana“ prirodom) i polivanje vodom iz balona u drugom filmu (uzgred, u oba slučaja muškarca tumači Boban Kaluđer).
Iako su mitopoetske slike tamne, zlokobne vode kao evokacije smrti ređe su i manje značajne u Komljenovoj filmografiji – reditelj se na njih očigledno poziva u „Svim severnim gradovima“. „[S]tajaće vode prizivaju mrtve jer su mrtve vode spavajuće vode“[6], zapisuje Gaston Bašlar u „Vodi i snovima“. I još: „Posmatranje vode je oticanje, rastvaranje, umiranje“[7]. U „Svim severnim gradovima“ Boban Kaluđer i Boris Isaković stoje pokriveni, kao izvučeni iz sna, i posmatraju upravo stajaću tamnu vodu. Komljenovi subjekti su u limbu (smrt? uspomene? san? dijegeza?), iz kog ih ne može spasiti ni meta-intervencija reditelja, koji u završnoj sceni napušta kompleks hotela. Vidimo ga kako u stojećem položaju vesla na čamcu na kome su i dva psa. Ako se ova završna sekvenca „Svih severnih gradova“ približi Nojevoj barci, antičkoj katabazi ili figuri mitološkog lađara Haruna, elementu vode u ovom inače slojevitom filmu pridodaje se još čitav spektar mogućih čitanja.
Naznake (pseudo)biblijske alegoričnosti date su i u „Fantastičnim rečenicama“. Prvi deo filma vodu povezuje sa porodicom, iscrtavajući posredstvom anonimnih privatnih arhivskih snimaka pastoralne prizore sklada porodičnog jezgra i prirode. Slike porodične idile zatim nestaju u pljusku: prostori su nadalje ispražnjeni, napušteni, obrasli korovom. Iako se u sinopsisu ovog kratkog metra najavljuje zagonetna zaraza koja je pomorila neimenovanu oblast, u filmu se zapravo pojavljuju zapisi snimljeni u okolini Pripjata, pogođenoj Černobiljskom katastrofom. No, bilo da se radi o nuklearnoj havariji ili misterioznoj zarazi, nepogoda koja je opustošila gradove pored reke data je kroz slike pljuska sa alegoričnim prizvukom velikog potopa.
Osim u „Fantastičnim rečenicama“, Dane Komljen i u drugim filmovima ispituje kako voda menja prostore, društvo, život u zajednici. „Sve, još uvijek, u orbiti“ bavi se neplanski sagrađenim a kasnije potopljenim radničkim naseljem na području Brazilije. Voda u ovom slučaju poprima političko svojstvo (podsetimo da se upravo oko vode planiraju i grade savremeni kontroverzni kompleksi poput Beograda na vodi); čini se da je u službi sile koja potapa organski život naroda, njihovo spontano izgrađeno naselje i zajednicu, u korist odozgo nametnutih urbanističkih rešenja. Reka se podiže i tera stanovnike, a narator nam poverava misao jednog od njih: „Poslednja slika grada koje se sećam je voda kako nadolazi“. Podvodni kadrovi njegovih ostataka koji se, osim ovde, pojavljuju i u „Svim severnim gradovima“, upečatljivo sažimaju krah utopijskog sna meštana.
Kroz hronološku retrospektivu filmova Daneta Komljena jasno se uočava da autor dosledno, ali sve razboritije, sprovodi svoj vernakular, rabeći, kombinujući i izvrćući simbolički prtljag vode, čime kao da izaziva gledaoca da se upusti u uvrežena čitanja (psihoanalitičko, hrišćansko, mitološko) i oklizne na neuhvatljivosti i složenosti ovog elementa. Ove godine premijeru bi trebalo da ima i dugometražni „Afterwater“ koji se, po Komljenovim rečima, bavi jezerima kao ekosistemom, imaginarnim prostorom ali i čulnim i iskustvenim poimanjem vode. Po radnom nazivu „Traktat o limnologiji[8]“ dâ se naslutiti da će autor svojoj hidropoetici najzad dodati jednu, do sada tek posredno obrađenu, a za savremeni svet kapitalnu komponentu – zagađenje, privatizaciju i komodifikaciju vode i njihove ekološke, ekonomske i političke posledice.
[1] Kako za ovaj tekst prvi Komljenov film „Ja već jesam sve što želim da imam“ (2011) nije relevantan, analiza će se ticati kratkometražnih filmova „Tjelesna funkcija“ (2011), „Sitna ptica“ (2013), „Višak vjetra“ (2014), „Naše telo“ (2015), „Sve, još uvijek, u orbiti“ (2016) i „Fantastične rečenice“ (2017), te autorovog jedinog dugometražnog filma „Svi severni gradovi“ (2016).
[2] Osim što se njom otvara Komljenov debi „Ja već jesam sve što želim da imam“, vatra se provlači i kroz druge autorove radove, uključujući i „Sve severne gradove“, te bi u tom smislu i sama mogla biti predmet razmatranja.
[3] „L’Eau et les rêves“, Gaston Bachelard, Le Livre de poche, 2018. (str. 12). Sve citate sa francuskog je preveo Nikola Radić.
[4] „La Mer“, Jules Michelet, 1861, navedeno u „L’Eau et les rêves“ (str. 136).
[5] „L’Eau et les rêves“, Gaston Bachelard, Le Livre de poche, 2018. (str. 133).
[6] Ibid. (str. 58)
[7] Ibid. (str. 79)
[8] Limnologija je grana hidrologije koja se bavi istraživanjem jezerâ, bara, močvara, ribnjaka i drugih slatkih stajaćih voda, naročito fizikalnim i hemijskim svojstvima jezerske vode, biologijom jezera i ekološkim problemima povezanim sa njima. (definiciju sa vebsajta enciklopedija.hr preuzeo i prilagodio Nikola Radić)
