Balkanima panorama, jedna od selekcija ovogodišnjeg 18. izdanja Festivala evropskog animiranog filma – Balkanima, predstavila je devet kratkih animiranih filmova autora i autorki iz pet zemalja. Za razliku od osetno eklektičnog srpskog takmičarskog programa, u regionalnoj selekciji jasno se ocrtavaju dve tendencije. U prvom taboru, subjektivno znatno prijemčivijem ali i sveukupno verovatno superiornijem, obitavaju „Sve te senzacije u mom trbuhu“, „Među nama“ i „Gde god da lutam“, ostvarenja suptilnijeg izraza i iskrenijeg tona koja se društvenih tema (rodni i kulturni identitet, seksualno nasilje u porodici) dotiču kroz ličnu vizuru. Preostalih šest filmova Panorame opredeljuju se za, u manjoj ili većoj meri, ironijsku distancu, citatnost, (arhe)tipske likove i karikaturu kao sredstva kritičkog postavljanja spram stvarnosti.
„Sve te senzacije u mom trbuhu“ hrvatskog autora Marka Dješke ispovest je o tranziciji iz muškog u ženski rod/pol u vidu voice-over svedočanstva u prvom licu. Od spoznaje trans-identiteta, Dješka nas, potpomognut svrsishodnom 2D animacijom, sigurnom režijom vodi kroz sumnje, razočaranja, nasilje i osude upućene protagonistkinji koja bi samo da živi „kao normalna cura“.
U „Među nama“ Petre Balekić, Ema odlazi u posetu ocu, hospitalizovanom usled moždanog udara. Povratak odrasle žene u rodni grad i susret sa ocem koji ju je kao malu seksualno zlostavljao povratak je i traumi iz detinjstva. Film hrvatske rediteljke komotno funkcioniše na svim nivoima. Dominantne pastelne boje – lepršava i prljavoružičasta, svetloljubičasta, bela – oslikavaju „izgubljeni raj“ detinjstva koji zapravo nikada nije ni postojao, dok ispražnjeni prostori, likovi lišeni govora i prigušeno ritmično pulsiranje sugerišu zatvorenost u pseudo-bajkovitu snežnu kuglu, inače izvrsno odabran lajtmotiv. Kada tome prirodamo inverziju odnosa moći (devojčica Ema i otac u punoj snazi sada su žena Ema i bolesni starac) i pronicljiv prelazak na prozirna tela za ilustrovanje (duhova) prošlosti, jasno je da je „Među nama“ vrhunac ove jednoipočasovne selekcije.
„Gde god da lutam“ (Wherever I Wander) Veline Garabedjan ističe se mekim valerima i fino doziranim poetičnim tonom. Tokom noćnog putovanja vozom, prizor pogače junakinju poput Prustove madlenice vraća u toplinu porodičnog doma. Pripadnost – tematska srž ove dvominutne animacije – svoje ambleme ovde nalazi u muzici (gitarski modernizovan bugarski neparan ritam) i plesu, uvek prisutnim u sećanju protagonistkinje. Zaključak je previše očigledan, ali univerzalno primenljiv: svakim novim lutanjem, spona sa korenima postaje sve snažnija.
Među šest kratkometražnih uradaka iz tabora „neličnijih“ naslova figurira i „Ne da dobude“ benda Ab Re i grupe animatora (Miloš Šljivar, Bojan Maksimović, Pavle Simić, Zorana Vukašinović, Aleksandar Vukašinović). Ovaj video teško da se i može posmatrati kao filmsko delo u užem smislu, jer se evidentno radi o muzičkom spotu, pritom opterećenom prevelikim brojem grafičkih rukopisa na svedenom petominutnom prostoru.
„Igralište“ bosanskog autora Sadka Hadžihasanovića žustro je animirano upozorenje o odnosu igre i nasilja, igračaka i oružja, sa efektnim ručno crtanim likovima i sinkopiranom repetitivnom muzikom Kadira Demira. „Ratni heroj“ Berina Tuzlića takođe se služi rudimentarnijim predstavama, odbacujući dekorativnost. Tuzlićeva brzopotezna satira film je sa flagrantnom poentom o nepravednom i licemernom društvu u kome se predsednici voze limuzinom a „ratni heroji“ odličja prodaju da prehrane decu.
Hrvatski autor Marko Meštrović radnju „Splava“ gradi oko nastupa četvorke autsajdera, muzičara-padavičara benda The Raft, na krovu „Zgrade klimatskih promjena“. Sablasni kosač, sumorni prizori, te slike poplave i pomen zagađene vode sjedinjuju se u kritički obojenu viziju postapokaliptičnog sveta, no film se rasipa u mešavini stripom inspirisane animacije, igranih i (kvazi)dokumentarnih zapisa.
Za kolažni postmoderni modus opredelili su se i hrvatski glumac, lutkar i reditelj Jakov Gavran u kratkom metru „Ron – vitez od jutarnjeg drveta“ i grčki tandem Aleksandros Romanos Lizardos i Akis Melakris u „Gipsobegu“ (Cast-Outs). Prvi, podsmešljivo, ali ne i duhovito podnaslovljen Avantura u Balkaniji, zemlji ludesa, toliko insistira na klišeima srednjovekovne fantastike da i sâm, u svojoj parodijskog autoironiji, nažalost postaje opšte mesto. Rigidnoj, ali uverljivoj stop-motion animaciji i scenografiji, tipskim likovima i stvorenjima (vitezovi, čarobnjak, zmaj) te nepreglednosti režije (uprkos dramaturškoj ispomoći u vidu igranih pasaža i animirane mape) treba dodati banalne (natpis „Svaka sličnost sa stvarnim životom je slučajna“, čudotvorni napitak vrijagra), pa i neukusne dosetke (ime Prdosav). Vulgarnom humoru definitivno ne odoleva ni grčki „Gipsobeg“, cartoon-parodija narativa o bekstvu iz zatvora i pljački banke sa elementima kiča i groteske. Fandom kultura, „Ratovi zvezda“, Dedpul, Munkov Krik, venčanje zatvorenika sa jastukom, Karl Lagerfild, braća Dalton, Adam Sendler koji potpisuje ugovor sa đavolom, sve je to stalo u petnaest minuta iritantno hiperreferentnog filma na ivici gledljivosti.
Na kraju, iako panorama kao pragmatična – stilska i geografska – krovna odrednica dopušta ležerniji programski odabir, ista ne briše liniju demarkacije između dve pomenute grupe filmova. Stoga umesto Panorame, kao naziv selekcije retroaktivno predlažemo Hemisfere.
