Oskar za najbolji internacionalni dugometražni film se formalno nekoliko puta menjao u toku prošle decenije. Prva, najočitija promena, dogodila se u samom nazivu nagrade: sintagma „najboljeg stranog filma” (best foreign language feature) sada je zamenjena „internacionalnim filmom”, da se filmovi koji potiču iz drugih zemalja ne bi nužno smatrali „stranim”, već da bi se ovaj segment prikazao kao deo šire slike svetske kinematografije.
Pored ove semiološke promene u dobrom smeru, jezik ipak ostaje ključni faktor po kome se određuje da li je neki film podoban za učešće u ovoj kategoriji ili ne. Pravilo je da više od pedeset odsto dijaloga u filmu mora biti na ne-engleskom jeziku, te da se film prikazivao bar sedam dana u zemlji nastanka. Zbog toga na primer, prvi nigerijski film koji je prijavljen za ovu kategoriju, Lionheart Dženevive Naidži (Genevive Nnaji) pretežno je na engleskom, ali to ne znači da je manje „nigerijski”, naprotiv: u Nigeriji se govori više od pet stotina jezika, i engleski je, kao zvanični jezik „most koji ih spaja”, kako je rediteljka izjavila, te da je to „način kako se govori u Nigeriji… nismo mi birali ko će nas kolonizovati”. S druge strane, to je izazvalo i protivljenja jer filmovi poput Gibsonovog Stradanja Isusovog (The Passion of the Chirst), koji je na aramejskom, latinskom i hebrejskom, nije bio podoban za učešće, jer je produkcijska kuća bila američka.
Pored ovih graničnih slučajeva, opšta tendencija ove kategorije manje više je jasna. Da bi film bio uzet u razmatranje, potrebno je da ga prijavi zemlja iz koje potiče, što može biti još problematičnija odrednica. Naime, ogranak američke Akademije filmske umetnosti i nauke treba da postoji u svakoj pojedinačnoj zemlji, i spisak njenih članova mora biti poznat američkoj Akademiji i njome odobren. U Srbiji, AFUN čine predstavnici gotovo svih filmskih branši — reditelji, glumci, scenografi, kompozitori, ali i filmolozi, a odabir vrše oni članovi koji nisu u sukobu interesa sa prijavljenim filmovima. 2018. Godine, u taj odabir su ulazili glumci poput Radoša Bajića, Milana Gutovića, kompozitor Kornelije Kovač, dok je žirijem predsedavao filmolog Petar Volk. Redovna kotizacija za učešće u ovom nacionalnom izboru iznosi 30.000 dinara, koju ponekad pokriva Filmski centar Srbije; i pored toga, izbor ume da bude slab: 2018. godine, prijavila su se samo četiri dugometražna domaća filma.
Kada su u pitanju prijave Akademiji filmske umetnosti i nauke u Americi, stvar je nešto drugačija, te se tako za ovu nagradu godišnje prijavi nekoliko desetina filmova, najčešće između osamdeset i devedeset. Glasanje onda ima dve faze. U prvoj se bira deset filmova (January Short List), koju čine sedam sa najvišim brojem glasova, i još tri koja je dodalo posebno telo, Akademijin Izvršni odbor za strane filmove. Potom se od tih deset glasa za konačnih pet, da bi samo članovi Akademije koji su pogledali svih pet (u bioskopu, ne onlajn ili na CD-u), mogli da glasaju za pobednika. Od kada Srbija učestvuje pod tim ili malo promenjenim imenom, dakle od 1994, samo je Klopka Srdana Golubovića uspela da uđe u januarski uži izbor.
Jedan od ključnih problema ovako koncipiranog pogleda na svetsku kinematografiju jeste da država kontroliše prijavu filmova za ovu kategoriju. U liberalnijim društvima to je manje problematično, ali u „zatvorenijim” ovaj proces može biti suštinski problematičan. Ne čudi, onda, što je u istoriji dodeljivanja nagrade ove kategorije, SSSR slala samo oprobane klasike poput Rata i mira (Война и мир, Sergej Bondarčuk / Сергей Бондарчук) ili Braće Karamazovih (Братья Карамазовый, Кирилл Лавров, Михаил Улянов).
Iako srpski filmovi od svog formalnog početka 1994. nisu niti jednom uvršteni među nominovane filmove, Jugoslavija ima drugačiju istoriju. Nagrada najboljeg stranog filma uvrštena je 1954, a Jugoslavija je već 1956. godine imala svog predstavnika, film Cesta duga godinu dana italijanskog reditelja Đuzepea de Santisa. Ovaj film je iste godine dobio i Zlatni globus za najbolji strani film. Dve godine kasnije, nominovan je jugoslovenski predstavnik Deveti krug slovenačkog reditelja Franca Štiglica. Potonji kandidati su poznati: to su filmovi poput Skupljača perja, Bitke na Neretvi, Oca na službenom putu. Od bivših jugoslovenskih republika, bosanski film Ničija zemlja Danisa Tanovića 2001. osvojio je Oskara, a Epizoda u životu berača željeza istog reditelja je 2013. uvrštena u januarski uži izbor. Severna Makedonija, čiji je dokumentarni film Zemlja meda ove godine nominovan u ovoj kategoriji, takođe je 1994. godine činila spisak nominovanih kandidata.
Bosna i Hercegovina ističe se po još jednom upadljivom podatku. Dok srpske prijavljene filmove potpisuju jedino muški reditelji, od devetnaest bosanskih filmova koji su bili razmatrani tokom prethodne dve decenije, čak u sedam slučajeva režiju je potpisala žena. Ova proporcija daleko je najgora u Srbiji, jer se ženska imena ipak pojavljuju makar jednom u hrvatskim, makedonskim, slovenačkim, čak i crnogorskim prijavama.
Ako se pregledaju srpski odabiri za ovu prestižnu nagradu, teško se može uočiti pravilnost; postoji, ipak, generalna tendencija koja je manje rezultat svesnog odabira žirija, a više jedne klime srpske kinematografije. Jedna od omiljenih postavki domaće kinematografije uglavnom je istorijska, a, tačnije — ratna, najčešće vezana za Prvi svetski rat, kao dominantno okruženje, ili pak za jugoslovenske ratove devedesetih godina: Vukovar, jedna priča, Podzemlje, Lepa sela lepo gore, Krugovi ili pak Kralj Petar Prvi, Besa, Sveti Georgije ubiva aždahu koji su redom smešteni u okvir Prvog svetskog rata. Upadljiv je još čest motiv Kosova i kosovskih Albanaca u nekolikim filmovima, bilo da je reč o filmu koji otvoreno tematizuju život Srba na Kosovu (Enklava), krajnje upitno prikazuju kosovske Albance kao dehumanizovane neprijatelje (Kralj Petar Prvi), ili pokušava da približi dve zaraćene strane sa tačnim kritičkim pogledom na srpsku (Besa). Ipak, sravnjivati skoro trideset filmova čini se kao preobiman posao koji ne bi dao velikih rezultata ionako heterogene postavke, te će cilj ovog članka biti da se ograniči na proteklih deset godina srpske kandidature za Oskara, sa pozivanjem na ranije godine samo onda kada je to kontekstualno nužno.
U poslednjoj se deceniji nastavlja izvesna „opšta tendencija” posezanja za istorijom kao izvoru filmskih narativa. Tako je polovina filmova upravo sa tematikom nacionalne istorije: dva Montevidea Dragana Bjelogrlića, Besa Srđana Karanovića, Krugovi Srdana Golubovića, te Kralj Petar Prvi Petra Ristovskog. Iako imaju zajedničku tematiku, odnos prema njoj kreće se od upitnog i diskutabilnog, preko ilustrativnog do zdravog i kritičkog.
Hronološki prvi film ove kategorije, možda je i najbolji domaći film ove decenije: reč je o Karanovićevoj Besi. Uoči Prvog svetskog rata, Lea (Iva Krajnc) ostaje sama u maloj kosovskoj školi jer je njen muž Filip (Nebojša Dugalić) regrutovan. Pre odlaska za Beograd, Filip pokušava da nađe nekog ko će Leu čuvati, ali, budući da je ona iz Austro-Ugarske, niko ne želi, osim Albanca Azema (Miki Manojlović), koji daje besu — zakletvu da će čuvati Leu. Kako se odnos između njih dvoje razvija i usložnjava, sa pažljivo iznijansiranim prevojima različitih kultura, tako se u drugom planu usložnjava prikaz Srba i srpske vojske kao nimalo prijatan, kontradiktoran, kao narod i sredinu koja je vrlo sklona prenagljenim zaključcima i stereotipima. Otresita Iva Krajnc donosi Leu kao obrazovanu i upornu ženu koja neće odstupiti od svojih principa jer joj sredina tako nalaže. Svojim izgledom, ponašanjem i stavom ona je sasvim apartna od svog okruženja i ne libi se da to i pokaže. Kao žena, a posebno kao dobro obrazovana žena koja govori nemački i svira klavir, ona jednako odudara od robusnih, ogrubelih ljudi kao što Azem odudara od Srba svojim izgledom, svojom veroispovešću, ali i svojom smirenošću. Lea i Azem tako čine pun krug istovremeno žive i melanholične slike prikaza drugosti među Srbima.
Na sličnoj liniji kritičke distance nalaze se i Krugovi Srdana Golubovića, po scenariju Srđana Koljevića i Milene Pote Koljević. Smešten tokom i nakon ratova devedesetih, film u tri narativna toka prati sudbine koje je obojio isti incident: srpski vojnik Srđan Aleksić (Vuk Kostić) spasao je bosanskog civila, Harisa, od srpskih vojnika zbog čega je na mestu ubijen. U tri narativna toka, Krugovi prate Harisa (Leon Lučev) koji, mnogo godina kasnije, pokušava da se oduži Aleksićevoj verenici (Hristina Popović), sin (Nikola Rakočević) vojnika koji je Aleksića ubio želi da se pomiri s Aleksićevim ocem (Aleksandar Berček), dok najbolji prijatelj ubijenog (Nebojša Glogovac) pokušava da olakša savest suočivši se sa ubicom (Boris Isaković). Kompleksan i fragmentiran narativ prepun tišine i bez imalo sentimentalnosti, bez melodramskih elemenata kojih je moglo biti pregršt, upućuje da je posle ratova i nacionalizama oproštaj i pomirenje jedino što preostaje. Krugovi nemaju toliko nijansi kao Besa, te kroz mučnu atmosferu filma izrazito jasno probijaju osnovne političke i humanističke težnje koje je Golubović čvrsto postavio. Konačno, iako je stanje u filmskoj industriji otužno, u političkom okruženju tim pre, čin kojim Srbija izabere da je predstavljaju bar dva filma sa toliko jasno izraženim kritičkim stavom prema sopstvenoj naciji jeste nešto što može i treba da bude ohrabrujuće, bez obzira koliko se ovakvim pristupima osporava značaj.
Preostala tri filma su, međutim, mnogo bolje poznata i mnogo manje osporavana, a sva komercijalno vrlo uspešna. Montevideo, Bog te video Dragana Bjelogrlića, sa svojim nastavkom Montevideo, vidimo se, redovno je obarao rekorde gledanosti, budući da je jedan od retkih, laganih blokbastera koji se bave srpskom istorijom, ili istorijom srpskog fudbala, i to njegovim slavnim periodom, dakle početkom, što nije bilo teško pogoditi jer slavnih perioda srpskog fudbala nije bilo mnogo. Ali, osim što je sušta suprotnost većini srpskih filmova koji se „listom trude da prikažu ideju o jezivoj srpskoj stvarnosti, užasima, ratovima, često nekim nerealno morbidnim likovima, pričama, situacijama”, Montevideo nije mnogo više od te negacije. Vrlo često, on predstavlja glorifikaciju zdravog srpskog, možda malo romantičnog muškarca, uporno, čak i kad ne mora, prikazujući Srbe kao dobronamerne žrtve koji jugoslovenstvo žele, ali se nacionalizmu ne protive. Naravno, osim za zdravog srpskog, možda malo romantičnog muškarca i sve one koji se tako osećaju, Montevideo ne pruža mnogo materijala; sa četiri ženska lika od kojih dva imaju ime, a jedan smislenu repliku, ovaj bezbrižni blokbaster je fino ulegao u opšti srpski duh nacije, te nije ni čudo što je bio dugo očekivano „osveženje”: dajte nam, ipak, kolača.
Konačno, najsvežiji kandidat za Oskara koji je Srbija predložila bio je Kralj Petar Prvi Petra Ristovskog. Osim što prilično nevešto citira Marš na Drinu, što je radnja slaba, likovi stereotipni, a srpsko velemučeništvo prenaglašeno, o filmu nema mnogo šta da se kaže. Insistiranje na nacionalnoj tematici koja se prikazuje na dvadesetogodišnjicu NATO agresije, čin je po sebi vrlo jasan, a upuštati se u analizu ovakvog filma značilo bi upuštati se u istorijske prepirke što je u današnjem kontekstu vrlo nepraktična stvar. Zbog toga će ovo krajnje prosečno i bledo ostvarenje radije poslužiti u najužem kontekstu ovog članka.
Naime, Kralj Petar Prvi ove se godine takmičio sa ne jednim vrlo kvalitetnim srpskim filmom, poput Šavova Miroslava Terzića ili Tereta Ognjena Glavonića, pri čemu oba imaju jasnu kritičku distancu prema današnjem društvu, a da nisu ozbiljno uzeta u razmatranje: Kralj Petar Prvi odneo je čak deset glasova, duplo više od naredna dva kandidata, Šavova i Delirijum Tremens Gorana Markovića, dok je Teret imao samo jedan glas. Ako nam se činilo da srpski kritički aparat samoreprezentacije dobro funkcioniše 2010. i 2013, kada su prijavljeni redom Besa i Krugovi, on se od tada promenio, izvitoperio u čudnu mešavinu megalomanije i velikomučeništva. Ovakav kontekst bavljenja nacionalnom istorijom, gde se osuđuje sve što nije veličanje, znatno otežava relevantno bavljenje nacionalnom istorijom. Nužnost toga, nadam se, ne treba previše isticati.
